Rabu, 08 April 2009

SERAT SASTRA GENDING (Dandanggula)

SASTRA GENDING
(Karya Sultan Agung Hanyakra Kusuma)

DANDHANGGULA

1. Artatine wong kang wruh ing gaib, sapa kang wruh tan lyan hyang wisesa, dupi lair gaibe, kabotan ananipun, kadya sangkep lan akyan sabit, jalu estri wus nyta, paring gendhing barung, kang la ilaha illoh suwara trus kawentar jatining alip, kang neng tangising jabang
Manisnya orang yang tidak mengetahui hal yang gaib, siapa yang mengetahuinya tidak lain adalah Tuhan Yang Maha Kuasa, setelah lahir sampai mati, keberatan adanya, seperti sangkep dan akyan sabit, laki0-laki dan perempuan sudah terlihat nyata, memberi gendhing besar yang berbunyi Laa ilaaha illallah, suara yang tersohor, yang ada pada tangis bayi.

2. Gendhingira mobah lawan napis, dupi ageng akalnya binabar, kawajiban sakalire, panggawene kang mrih ayu, rahayune pratameng urip, urip prapteng antaka, tekaping ngaluhur, kaluhuran ing kasedan, tan lyan awit sarengat pratameng bumi, tumimbang laring jagad
Gendhing bergerak sampai selesai, sampai besarnya akal, dijadikan kewajiban semua, pekerjaan agar menjadi selamat, keselamatan yang pertama bagi orang hidup, hidup sampai mati, sampai pada tujuan yang luhur, keluhuran dalam kematian yang paling utama tidak lain adalah menjalankan tuntunan agama di bumi, ketika dia lahir ke jagad raya.

3. Menggah tarekat kawruh mangesthi, nginjen ijen trusing kasampurnan, kakekat wus nunggalake, makripat trusing kang wruh, janma ingkang ngluhurken gendhing, pangesthining jro tekat, sangking tuwuh nglenthung, tegese anak lan bapa, dhihin anak bapa ginawe siwi, lamun ta mangkonoa
Adapun tarekat adalah mengetehui akan suatu tujuan, mengharap sutu kesempurnaan,

4. Sayektine jagad tan dumadi, sabab kadim kadihinan anyar, kasungsang nyimpang dadine, nadyan kang ngrani luhur, gendhing temah tan dadi bayi, masthi tetep kawala, neng ngesthi kayatun, lapel wahabuhana, wujudita nglapang kudsul ngalami, tuhu gumelaring jagad
Sebenarnya jagad tidak tercipta sebab kekal didahului olah yang baru, terbalik menyimpang dari kodrat jadinya, biarpun yang menyebut demikian orang yang luhur, gendhing akhirnya juga tidak jadi bayi, pasti tetap wujudnya, tapi mempunyai tujuan hidup,

5. Mratandhani anane hyang widi, tuduh kinen muji kang akarya, de sastra alip batine, kadya gegering punglu, tanpa pucuk tan ngarsa wuri, tan gagratan sat mata, tan arah anggon dunung, nora akir nora awal, dahat pasthi adoh prak kadya nrambahi, ing waja kahanaira
Menandai adanya Tuhan Yang Maha Esa, memerintah untuk memuji sang pencipta, adapun sastra alip batinnya seperti punggung peluru, tanpa ujung tanpa muka tanpa bentuk tidak dapat dilihat mata, tidak punya arah tempat tinggal, tidak berakhir tidak berawalsudah pasti jauh dekat seperti mengalami keadaan besi.

6. Dene kakekat asaling gendhing, wus kabotan ngilmuing Pangeran, munggeng pangrasa tuduhe, lir rasane kamumu, kang pangrasa amratandhani, tuhu tunggal pinangka, jimaten punika, pamoring rasa pangrasa, pilih kang wahana ing nganaken yekti, awimbuh kawimbuhan
Adapun hakekat asal gendhing sudah keberatan ilmu Tuhan, bagi perasaan pelajaran rasanya seperti buah kemumu, perasaan itu memberi tanda benar tunggal asalnya, peganglah itu, campurnya perasaan, pilihlah yang

7. Amemuji tan pegat pinuji, yen ta aja urip aneng dunya, tan wruh yen luhur gendhinge, reh tan ana winuwus, lamunmaksih kauban langit, kasoga ing bantala, mijil saking babu, dadine sahwat ing bapa, yekti tetep tuhu sejatining alip, lawan jatining ngakal
Memuji yang tidak ada habisnya, jika tidak hidup di dunia, tidak tahu jika luhur gendhingnya, tidak ada yang dikatakan, biarpun hidup masih beratap langit di atas bumi, keluar dari ibu, jadinya sahwat bapak, maka tetap benar sesungguhnya alip itu, dengan sebenarnya akal.

8. Upamane jalu lawan estri, yen saresmi jroning rahmat padha, pranyata iku tandhane, telu teluning kawruh, ing pamore anyar lan kadem, dat lawan sipatira, sastra gendhingipun, kang rasa lawan pangrasa, estri priya pamornya pinurweng ngenung, atetep tinetepan
Umpama laki-laki dan perempuan, jika bersetubuh dalam rahmat Tuhanternyata itu tandanya tiga, tiganya pengetahuan, dalam bercampur baru dan lama, dzat dengan sifatnya, sastra gendhingnya rasa dan perasaan, lelaki dan perempuan bercampur diawali dengan tenang dan berhimpitan.

9. Mula jamah loroning atunggal, tunggal rasa rasa kawisesa,nging lamun dadi tuwuhe, pan wajib priyanipun, kadya ngakal kapurbeng ngalip, lir warna jroning paesan, iku pamenipun, kang ngilo jatining sastra, kang wayangan gendhing jatiira cremin, manjing jatining sastra
Awal mula bersetubuh keduanya menyatu, satu rasa rasa dikuasai, tapi bila jadi keturunannya, wajib bagi sang pria seperti akal dikuasai alip, seperti warna dalam riasan, itulah umpamanya, yang bercermin sebenarnya sastra, yang bermain wayang gendhing, sejatinya cermin masuk ke dalam jatinya sastra.

10. La kumandhang lan swara upami, kumandhanging gendhing ngakal barat, sastra upama swarane, gunging kumandhanging barung, wangsul marang swara umanjing, lir mano jroning samodra, mina yekti ananya saking jaladri, myang kauripaniri
Lah kumandang suaranya, umpama yang berkumandang itu gendhing cara barat sastra umpama suaranya, gong berkumandang besar, kembali pada suara yang masuk seperti mano dalam samodra ikan sebagai gendingnya, sastra umpama lingkungannya, benar adanya ikan hidup dari samodra .

11. Pejah ing mina awor jaladri, jro samodra pasti isi mina, tan kena pisah karone, malih ngibaratipun, lir niyaga nabuh gendhing, niyaga sasranira, gendhing gendhingipun, barang reh purbeng niyaga, kesebuting niyaga dene kang gendhing, panjang yen cinarita
Matinya ikan campur dalam samodra, dalam samodra pasti ada ikan yang kedunya tidak boleh lepas, ibaratnya seprti nigaya membunyikan gendhing, nigaya sebagai sastranya, gendhing sebagai gendhingnya,semua dikuasai oleh niyaga,katanya niyaga gendhing itu panjang bilamana diceritakan.

SERAT SASTRA GENDING (Sinom)

SERAT SASTRA GENDING
(Karya Sultan Agung Hanyakra Kusuma)




SINOM
  • 1. Lumaraping puspa warsa, sumunar amaratani, kababar arum kang ganda, kabengkas ing warsa sari, sakehing srana kengis, kek sinawung sarkara yu, yeku ta sanepannya, wimbani sasmita murti,kang tinenggeng kita amamat driya
  • Perjalanan yang cepat perkembangan tahun yang mengeluarkan sinar merata, yang telah diterbitkan dengan bau yang harum, diselesaikan pada tahun yang menyenangkan. Segalanya tampak banyak terungkap dalam puisi yang indah. Itulah perumpamaannya, menyerupai pertanda,isyarat yang kita tunggu dalam hati
  • 2. Lir mangimur manungkara, memasuh malaning budi, kang mupakat sineksenan, dening para sarjana di, kang tuhu anetepi, ing reh pralambanging ngayun, yeku wirayatiro, njeng Sultan Agung Matawis, kang minangka pengeraning mukpakat
  • Seperti halnya menasehai dengan lemah lembut, memuji dengan pujian yang baik, membasuh segala penyakit hati, yang sepakat disaksikan oleh para cerdik pandai yang mulia, yang setia menepati pernata tanda tanda yang ada di muka, yakni riwayat Kanjeng Sultan Agung Mataram, yang disetujui sebagai tempat berlindung
  • 3. Myang pangolah karawitan, mangasah mingising budi, pamardi yuning ngagesang, tesing kasidan jati, kadereng amengerti, wirayat dalem sang Prabu, darapon kesawaban, saliring reh wiyata di, winarsito baku babaring carito
  • Dengan cara mengolah karawitan, mengasah ketajaman budi pikiran, dengan memelihara baik kehidupan sampai batas mati kembali ke rahmatullah, tedorong memperingati riwayat sang prabu Sultan Agung Mataram agar mendapat sawab anugrah keselamatan, segala perkara pendidikan yang luhur, diajarkan baku dalam bentuk cerita
  • 4. Sri Nata Dipangrat Jawa, Jeng Sultan Agung Matawis, kang kedhaton negri karta, ing jaman saiki mulki, ngrat Jawa nyakrawati, ing manca sabrambvhdgfevrbng sumuyud, amirul mukminina, sayidin panatagami, mahambara sinuk sinengbangsa ambiya
  • Sri raja yang membentengi jawa adalah kanjeng Sultan Agung Mataram yang bertempat tinggal di daerah Kerta, di jaman itu raja menguasai tanah jawa, di daerah seberang dihormat sebagai amirul mukminin, tuan pengatur kehidupan beragama, yang langka, yang menjiwai para Nabi
  • 5. Jumurung kadityaniro, ing ngajam aminahoni, tuhu ratu pinandhita, kang mangka kalipah suci, kasub bemenggeng bumi, malikul wahyayahhu, langgeng lanang mangunah, iku kang nrusken sastra di, nabda marang para trah wuri prasama
  • Karena kelebihannya, sangat dinanti, raja yang dijadikan guru sebagai khalifah yang suci tersohor di bumi, penguasa wahyayahhu yang abadi yang berbeda dengan lainnya, yang mempunyai kelebihan karena iman, itu yang meneruskan sastra yang bernilai tinggi, untuk diajarkan kepada keturunannya di kemudian hari.
  • 6. Yekti tan ingaken darah, yen tan wigya tembang kawi, jer kamat saudering sastra, akathah logating tulis, kadhikun basa kawi, kawi kadigyaningwuwus, tumapeng nitipraja, kasusilan trasing ngeli, lawan kang kawi tumrap sandining sastra
  • Yang tidak akan diakui darah keturunannya jika tidak mengerti akan tembang kawi, memang sudah termuat dalam aturan sastra, banyak tulisan dan perkataan seperti bahasa kawi, kawi merupakan kepandaian kata, berjalan untuk mengatur negaraterusnya ilmu dengan kawi adalah rahasia dalam sastra
  • 7. Katata caraka basa, dasanama kirata di, bebasan mengku rasa, rasa karep marang pamrih, myang tuduh pinangkeng wit, kaya ran kawi puniku, kekareping panedya, wi lepasireng pamusthi, munggeng sastra karep lepasing kerata
  • Bahasa yang tertata, persamaan kata, pepatah yang bernilai rasa,kehendak yang memuat wejangan,
  • 8. Wus deneng kang sastra ngarap, yogya trang makna logati, wilet lukitaneng lapal, kirat myang pameka titi, beda lil isim pingil, miwah ing saliyanipun, wewecanireng lapal dadya miroding wong ngarip, geng bebaya aspalin ing maknanira
  • Adapun sastra arab, pantas diterangkan makna ucapannya, lika liku dalam lafalnya,memberikan cahaya, berbeda dengan isim fi’il dan lainnyariwayat yang diceritakan membuat larut orang yang mendengarnya, besar bahaya dalam artinya
  • 9. Kinarya ngimpini basa, memanise den regain, lamun bubrah kang gendhing, sastra ngalih raosipun, kang tumraping pradangga, swaran nrus pinresing ngesthi, manrus kang ruming langen kelenglengan
  • Dipakai untuk mengumpulkan bahasa, mempermanis bahasa menjadikannya dihargai, andaikata rusak lagu dalam gendhing, maka sastra berubah rasanya, sebagaimana dalam gamelan, jika ditekan suaranya, akan menjadikan indah lagunya
  • 10. Katekanireng swarendah, saron dhak pinetha ngesthi, ngesthi tablek ing paningal, limangsuh smara saning, pranata wus lir jati, marma sagung trah Mataram, den putus olah raras, sasmita sandining kawi, lawan kawi kang tumrap sandining sastra
  • Datangnya suara yang indah, berasal dari suara gamelan yang rendah yang diwujudkan dalam luasnya pengetahuan agama, lima undang-undang yang sudah pasti benar,
  • 11. Pramila gendhing yen bubrah, gugur sembahe mring gusti, batal wisesaning salat, tanpa gawe ulah gendhing, tukireng swara linulung, amuji asmaning dat, swara saking osik wadi, osik mulya wentaring cipta surasa
  • Maka gendhing bilamana rusak, maka gugurlah persembahannya kepada tuhan, batal perbuatan shalat, tanpa mengudah gendhing,,sumbernya berasal dari suara yang dialunkan, memuji asma dzat, suara dari rahasia hati,dari hati itu timbullah maksud yang mulia.
  • 12. Surasaning ngesthi kayat, kayat ingkang buka kadim, pramila wong ulah tembang, wus dene merdenggeng gendhing, din wigya tanduk manis, wirama wilwtireng rum, myang kambengira rara, rasman raosing pangesthi, lamu bubrah den mot pamujang isbat
  • Tujuan hidup dari awal mula, maka orang mengolah lagu, bahwasannya mengajarkan gendhing, pandai mempermanis irama yang berliku-liku, dengan halangan hilangnya kemauan, jika rusak maka akan dimuat dalam pujian isbat.
  • 13. Marma sagung trah Mataram, kinen wigya tembang kawi, jer wajib ugering gesang, ngawruhi titineng ngelmi, kang tumraping praja di, tembang kawi asalipun, tan lya titining sastra, pangeraning dumadi, nora ana kang liya tuduhing sastra
  • Maka segenap keturunan keluarga mataram, diperintahkan mengerti akan tembang kawi,sudah wajib menjadi aturan dalam hidup,mengetahui kesempurnaan ilmu yang berlaku bagi negeri yang luhur, tembang kawi asalnya tidak lain tatanan sastra, tuhan dari semua mahluk hidup,tidak ada yang lain dalam ajaran sastra.