SASTRA GENDING
(Karya Sultan Agung Hanyakra Kusuma)
(Karya Sultan Agung Hanyakra Kusuma)
DANDHANGGULA
1. Artatine wong kang wruh ing gaib, sapa kang wruh tan lyan hyang wisesa, dupi lair gaibe, kabotan ananipun, kadya sangkep lan akyan sabit, jalu estri wus nyta, paring gendhing barung, kang la ilaha illoh suwara trus kawentar jatining alip, kang neng tangising jabang
Manisnya orang yang tidak mengetahui hal yang gaib, siapa yang mengetahuinya tidak lain adalah Tuhan Yang Maha Kuasa, setelah lahir sampai mati, keberatan adanya, seperti sangkep dan akyan sabit, laki0-laki dan perempuan sudah terlihat nyata, memberi gendhing besar yang berbunyi Laa ilaaha illallah, suara yang tersohor, yang ada pada tangis bayi.
2. Gendhingira mobah lawan napis, dupi ageng akalnya binabar, kawajiban sakalire, panggawene kang mrih ayu, rahayune pratameng urip, urip prapteng antaka, tekaping ngaluhur, kaluhuran ing kasedan, tan lyan awit sarengat pratameng bumi, tumimbang laring jagad
Gendhing bergerak sampai selesai, sampai besarnya akal, dijadikan kewajiban semua, pekerjaan agar menjadi selamat, keselamatan yang pertama bagi orang hidup, hidup sampai mati, sampai pada tujuan yang luhur, keluhuran dalam kematian yang paling utama tidak lain adalah menjalankan tuntunan agama di bumi, ketika dia lahir ke jagad raya.
3. Menggah tarekat kawruh mangesthi, nginjen ijen trusing kasampurnan, kakekat wus nunggalake, makripat trusing kang wruh, janma ingkang ngluhurken gendhing, pangesthining jro tekat, sangking tuwuh nglenthung, tegese anak lan bapa, dhihin anak bapa ginawe siwi, lamun ta mangkonoa
Adapun tarekat adalah mengetehui akan suatu tujuan, mengharap sutu kesempurnaan,
4. Sayektine jagad tan dumadi, sabab kadim kadihinan anyar, kasungsang nyimpang dadine, nadyan kang ngrani luhur, gendhing temah tan dadi bayi, masthi tetep kawala, neng ngesthi kayatun, lapel wahabuhana, wujudita nglapang kudsul ngalami, tuhu gumelaring jagad
Sebenarnya jagad tidak tercipta sebab kekal didahului olah yang baru, terbalik menyimpang dari kodrat jadinya, biarpun yang menyebut demikian orang yang luhur, gendhing akhirnya juga tidak jadi bayi, pasti tetap wujudnya, tapi mempunyai tujuan hidup,
5. Mratandhani anane hyang widi, tuduh kinen muji kang akarya, de sastra alip batine, kadya gegering punglu, tanpa pucuk tan ngarsa wuri, tan gagratan sat mata, tan arah anggon dunung, nora akir nora awal, dahat pasthi adoh prak kadya nrambahi, ing waja kahanaira
Menandai adanya Tuhan Yang Maha Esa, memerintah untuk memuji sang pencipta, adapun sastra alip batinnya seperti punggung peluru, tanpa ujung tanpa muka tanpa bentuk tidak dapat dilihat mata, tidak punya arah tempat tinggal, tidak berakhir tidak berawalsudah pasti jauh dekat seperti mengalami keadaan besi.
6. Dene kakekat asaling gendhing, wus kabotan ngilmuing Pangeran, munggeng pangrasa tuduhe, lir rasane kamumu, kang pangrasa amratandhani, tuhu tunggal pinangka, jimaten punika, pamoring rasa pangrasa, pilih kang wahana ing nganaken yekti, awimbuh kawimbuhan
Adapun hakekat asal gendhing sudah keberatan ilmu Tuhan, bagi perasaan pelajaran rasanya seperti buah kemumu, perasaan itu memberi tanda benar tunggal asalnya, peganglah itu, campurnya perasaan, pilihlah yang
7. Amemuji tan pegat pinuji, yen ta aja urip aneng dunya, tan wruh yen luhur gendhinge, reh tan ana winuwus, lamunmaksih kauban langit, kasoga ing bantala, mijil saking babu, dadine sahwat ing bapa, yekti tetep tuhu sejatining alip, lawan jatining ngakal
Memuji yang tidak ada habisnya, jika tidak hidup di dunia, tidak tahu jika luhur gendhingnya, tidak ada yang dikatakan, biarpun hidup masih beratap langit di atas bumi, keluar dari ibu, jadinya sahwat bapak, maka tetap benar sesungguhnya alip itu, dengan sebenarnya akal.
8. Upamane jalu lawan estri, yen saresmi jroning rahmat padha, pranyata iku tandhane, telu teluning kawruh, ing pamore anyar lan kadem, dat lawan sipatira, sastra gendhingipun, kang rasa lawan pangrasa, estri priya pamornya pinurweng ngenung, atetep tinetepan
Umpama laki-laki dan perempuan, jika bersetubuh dalam rahmat Tuhanternyata itu tandanya tiga, tiganya pengetahuan, dalam bercampur baru dan lama, dzat dengan sifatnya, sastra gendhingnya rasa dan perasaan, lelaki dan perempuan bercampur diawali dengan tenang dan berhimpitan.
9. Mula jamah loroning atunggal, tunggal rasa rasa kawisesa,nging lamun dadi tuwuhe, pan wajib priyanipun, kadya ngakal kapurbeng ngalip, lir warna jroning paesan, iku pamenipun, kang ngilo jatining sastra, kang wayangan gendhing jatiira cremin, manjing jatining sastra
Awal mula bersetubuh keduanya menyatu, satu rasa rasa dikuasai, tapi bila jadi keturunannya, wajib bagi sang pria seperti akal dikuasai alip, seperti warna dalam riasan, itulah umpamanya, yang bercermin sebenarnya sastra, yang bermain wayang gendhing, sejatinya cermin masuk ke dalam jatinya sastra.
10. La kumandhang lan swara upami, kumandhanging gendhing ngakal barat, sastra upama swarane, gunging kumandhanging barung, wangsul marang swara umanjing, lir mano jroning samodra, mina yekti ananya saking jaladri, myang kauripaniri
Lah kumandang suaranya, umpama yang berkumandang itu gendhing cara barat sastra umpama suaranya, gong berkumandang besar, kembali pada suara yang masuk seperti mano dalam samodra ikan sebagai gendingnya, sastra umpama lingkungannya, benar adanya ikan hidup dari samodra .
11. Pejah ing mina awor jaladri, jro samodra pasti isi mina, tan kena pisah karone, malih ngibaratipun, lir niyaga nabuh gendhing, niyaga sasranira, gendhing gendhingipun, barang reh purbeng niyaga, kesebuting niyaga dene kang gendhing, panjang yen cinarita
Matinya ikan campur dalam samodra, dalam samodra pasti ada ikan yang kedunya tidak boleh lepas, ibaratnya seprti nigaya membunyikan gendhing, nigaya sebagai sastranya, gendhing sebagai gendhingnya,semua dikuasai oleh niyaga,katanya niyaga gendhing itu panjang bilamana diceritakan.
Manisnya orang yang tidak mengetahui hal yang gaib, siapa yang mengetahuinya tidak lain adalah Tuhan Yang Maha Kuasa, setelah lahir sampai mati, keberatan adanya, seperti sangkep dan akyan sabit, laki0-laki dan perempuan sudah terlihat nyata, memberi gendhing besar yang berbunyi Laa ilaaha illallah, suara yang tersohor, yang ada pada tangis bayi.
2. Gendhingira mobah lawan napis, dupi ageng akalnya binabar, kawajiban sakalire, panggawene kang mrih ayu, rahayune pratameng urip, urip prapteng antaka, tekaping ngaluhur, kaluhuran ing kasedan, tan lyan awit sarengat pratameng bumi, tumimbang laring jagad
Gendhing bergerak sampai selesai, sampai besarnya akal, dijadikan kewajiban semua, pekerjaan agar menjadi selamat, keselamatan yang pertama bagi orang hidup, hidup sampai mati, sampai pada tujuan yang luhur, keluhuran dalam kematian yang paling utama tidak lain adalah menjalankan tuntunan agama di bumi, ketika dia lahir ke jagad raya.
3. Menggah tarekat kawruh mangesthi, nginjen ijen trusing kasampurnan, kakekat wus nunggalake, makripat trusing kang wruh, janma ingkang ngluhurken gendhing, pangesthining jro tekat, sangking tuwuh nglenthung, tegese anak lan bapa, dhihin anak bapa ginawe siwi, lamun ta mangkonoa
Adapun tarekat adalah mengetehui akan suatu tujuan, mengharap sutu kesempurnaan,
4. Sayektine jagad tan dumadi, sabab kadim kadihinan anyar, kasungsang nyimpang dadine, nadyan kang ngrani luhur, gendhing temah tan dadi bayi, masthi tetep kawala, neng ngesthi kayatun, lapel wahabuhana, wujudita nglapang kudsul ngalami, tuhu gumelaring jagad
Sebenarnya jagad tidak tercipta sebab kekal didahului olah yang baru, terbalik menyimpang dari kodrat jadinya, biarpun yang menyebut demikian orang yang luhur, gendhing akhirnya juga tidak jadi bayi, pasti tetap wujudnya, tapi mempunyai tujuan hidup,
5. Mratandhani anane hyang widi, tuduh kinen muji kang akarya, de sastra alip batine, kadya gegering punglu, tanpa pucuk tan ngarsa wuri, tan gagratan sat mata, tan arah anggon dunung, nora akir nora awal, dahat pasthi adoh prak kadya nrambahi, ing waja kahanaira
Menandai adanya Tuhan Yang Maha Esa, memerintah untuk memuji sang pencipta, adapun sastra alip batinnya seperti punggung peluru, tanpa ujung tanpa muka tanpa bentuk tidak dapat dilihat mata, tidak punya arah tempat tinggal, tidak berakhir tidak berawalsudah pasti jauh dekat seperti mengalami keadaan besi.
6. Dene kakekat asaling gendhing, wus kabotan ngilmuing Pangeran, munggeng pangrasa tuduhe, lir rasane kamumu, kang pangrasa amratandhani, tuhu tunggal pinangka, jimaten punika, pamoring rasa pangrasa, pilih kang wahana ing nganaken yekti, awimbuh kawimbuhan
Adapun hakekat asal gendhing sudah keberatan ilmu Tuhan, bagi perasaan pelajaran rasanya seperti buah kemumu, perasaan itu memberi tanda benar tunggal asalnya, peganglah itu, campurnya perasaan, pilihlah yang
7. Amemuji tan pegat pinuji, yen ta aja urip aneng dunya, tan wruh yen luhur gendhinge, reh tan ana winuwus, lamunmaksih kauban langit, kasoga ing bantala, mijil saking babu, dadine sahwat ing bapa, yekti tetep tuhu sejatining alip, lawan jatining ngakal
Memuji yang tidak ada habisnya, jika tidak hidup di dunia, tidak tahu jika luhur gendhingnya, tidak ada yang dikatakan, biarpun hidup masih beratap langit di atas bumi, keluar dari ibu, jadinya sahwat bapak, maka tetap benar sesungguhnya alip itu, dengan sebenarnya akal.
8. Upamane jalu lawan estri, yen saresmi jroning rahmat padha, pranyata iku tandhane, telu teluning kawruh, ing pamore anyar lan kadem, dat lawan sipatira, sastra gendhingipun, kang rasa lawan pangrasa, estri priya pamornya pinurweng ngenung, atetep tinetepan
Umpama laki-laki dan perempuan, jika bersetubuh dalam rahmat Tuhanternyata itu tandanya tiga, tiganya pengetahuan, dalam bercampur baru dan lama, dzat dengan sifatnya, sastra gendhingnya rasa dan perasaan, lelaki dan perempuan bercampur diawali dengan tenang dan berhimpitan.
9. Mula jamah loroning atunggal, tunggal rasa rasa kawisesa,nging lamun dadi tuwuhe, pan wajib priyanipun, kadya ngakal kapurbeng ngalip, lir warna jroning paesan, iku pamenipun, kang ngilo jatining sastra, kang wayangan gendhing jatiira cremin, manjing jatining sastra
Awal mula bersetubuh keduanya menyatu, satu rasa rasa dikuasai, tapi bila jadi keturunannya, wajib bagi sang pria seperti akal dikuasai alip, seperti warna dalam riasan, itulah umpamanya, yang bercermin sebenarnya sastra, yang bermain wayang gendhing, sejatinya cermin masuk ke dalam jatinya sastra.
10. La kumandhang lan swara upami, kumandhanging gendhing ngakal barat, sastra upama swarane, gunging kumandhanging barung, wangsul marang swara umanjing, lir mano jroning samodra, mina yekti ananya saking jaladri, myang kauripaniri
Lah kumandang suaranya, umpama yang berkumandang itu gendhing cara barat sastra umpama suaranya, gong berkumandang besar, kembali pada suara yang masuk seperti mano dalam samodra ikan sebagai gendingnya, sastra umpama lingkungannya, benar adanya ikan hidup dari samodra .
11. Pejah ing mina awor jaladri, jro samodra pasti isi mina, tan kena pisah karone, malih ngibaratipun, lir niyaga nabuh gendhing, niyaga sasranira, gendhing gendhingipun, barang reh purbeng niyaga, kesebuting niyaga dene kang gendhing, panjang yen cinarita
Matinya ikan campur dalam samodra, dalam samodra pasti ada ikan yang kedunya tidak boleh lepas, ibaratnya seprti nigaya membunyikan gendhing, nigaya sebagai sastranya, gendhing sebagai gendhingnya,semua dikuasai oleh niyaga,katanya niyaga gendhing itu panjang bilamana diceritakan.